اسانس یا روغن فرار، ماده‌ای بسیار فرار است که با یک روش فیزیکوشیمیایی از جمله تقطیر، فشردن یا پرس سرد، صمغ‌گیری و... از گیاهان معطر استخراج می‌شود. به‌طور ساده‌تر می‌توان گفت فرایند تولید اسانس در بسیاری از مواقع مشابه فرایند عرق‌گیری است، با این تفاوت که بسیار دقیق‌تر و پرهزینه‌تر است. 

عصاره‌ها به‌طور کلی با استفاده از روش تغلیظ جوشانده‌ی بخش دارویی گیاه حاوی عصاره، به کمک یک حلال مانند آب یا الکل و یا هر دو به دست می‌آیند و در دو فرم مایع و خشک استخراج می‌شوند، هرچند گاهی با روش‌هایی از جمله تقطیر یا فشردن و... نیز ممکن است استخراج شوند. به‌طور ساده‌تر می‌توان گفت فرایند تولید عصاره مشابه آن است که شما یک جوشانده‌ی عطاری را پس از جوشاندن و تغلیظ، صاف نموده و از آن استفاده کنید. اگر در فرایند عصاره‌گیری از آب استفاده شود، به آن عصاره‌ی­ آبی، اگر از الکل استفاده شود، عصاره‌ی الکلی و اگر از هر دو استفاده شود، عصاره‌ی هیدرو الکلی می‌گویند.

* اسانس‌ها ماهیت فرار بودن بیش‌تری نسبت به عصاره‌ها دارند.

* اسانس‌ها معمولاً گران‌تر از عصاره‌ها هستند و فرایند استخراج آن‌ها پیچیدگی بیش‌تری دارد. 

* اسانس‌ها حالت روغنی مایع و گاه جامد دارند. اسانس کافور یک نمونه از اسانس‌های جامد است.

* معادل انگلیسی عصاره، Extract و معادل انگلیسی اسانس، Essence است. در زبان فارسی و متون علمی، به اسانس روغن فرار نیز می‌گویند. Essential Oil یا Volatile Oil از دیگر معادل‌های اسانس در زبان انگلیسی است.

* اسانس‌ها و عصاره‌ها هر دو بسته به ترکیبات ماده یا گیاه اصلی می‌توانند رنگ‌های مختلفی داشته باشند. اسانس‌ها به‌طور کلی بی‌رنگ هستند، اما با گذشت زمان کدر می‌شوند. از اسانس‌هایی که بی‌رنگ نیستند، می‌توان به اسانس آبی‌رنگ بابونه اشاره کرد. 

پرسش‌های متداول

محلول بخور جزو کدام دسته است؟ اسانس یا عصاره؟

یک محلول بخور می‌تواند هم به شکل عصاره تولید شده باشد و هم به شکل اسانس. اگر اسانس باشد، بسته به نوع گیاه یا ماده‌ای که از آن استخراج شده، عموماً گران‌تر و غلیظ‌تر است.

آیا عصار‌ه‌ای با عنوان «عصاره‌ی روغنی» وجود دارد؟

در متون علمی چیزی تحت عنوان عصاره‌ی روغنی یا روغن عصاره‌ای نداریم، اما در زبان عامیانه به برخی از روغن‌های استخراج شده از دانه‌های روغنی یا گل‌ها و گیاهانی که ترکیبات روغنی غیر فرار دارند، مانند روغن کجد، روغن سیاه‌دانه، روغن گل محمدی و... عصاره‌ی روغنی می‌گویند. بنابراین این مفهوم کاملاً با عصاره‌های آبی و الکلی ذکر شده در بالا متفاوت است و با انواع روغن و روش‌های مختلف روغن‌گیری در ارتباط است. پس بهتر است برای این مفاهیم از همان واژه‌ی روغن استفاده شود.

نکات قابل‌توصیه

* از محلول‌های بخور چه به شکل عصاره و چه به شکل اسانس، در مخزن داخلی دستگاه بخور استفاده نکنید و در بخش جلویی دستگاه یا بخش اختصاصی تعبیه شده در آن دستگاه استفاده نمایید.

* از اسانس‌ها و عصاره‌ها به هیچ عنوان به صورت خوراکی استفاده نکنید، مگر آن‌که محصولی به شکل شربت خوارکی و حاوی مقادیری از عصاره یا اسانس خوراکی باشد، که در آن صورت نیز در بروشور محصول ذکر شده است.

دکتر مریم مصفا                          

داروساز و متخصص داروسازی سنتی