تاریخچه نسخه و دارو در جهان

احتمالاً تاریخچه تحقیقات دارویی هم‌سن تاریخ بشریت است؛ زیرا نیاز به دارو همانند نیاز به غذا است. در اینکه اولین نسخه‌های مکتوب دارویی متعلق به چه سال و قومی است اختلاف نظر وجود دارد، اما برخی قدیمی‌ترین نسخ را مربوط به قرن سوم و چهارم میلادی از هندوستان می‌دانند. البته تاریخچه پزشکی ایران بر کسی پوشیده نیست و نخستین توصیه‌های پزشکی را در کتاب اوستا می‌توان یافت. از طرفی بسیاری از الواح گلی به خط میخی سومری از هزاره چهارم پیش از میلاد تا اوایل هزاره دوم پیش از میلاد به‌عنوان نسخه‌های دارویی شناسایی شده‌اند. دانش دارویی مصر باستان در پاپیروس‌های مختلفی مانند پاپیروس ابرس از پیش از میلاد مسیح ثبت شده است. دیوسکوریدس، در یونان باستان یافته‌های خود را در ماتریا مدیکا ثبت کرده است که کتاب او به عنوان پایه‌ای برای بسیاری از متون قرون وسطی مورد استفاده قرار گرفته و توسط بسیاری از دانشمندان خاورمیانه در دوران طلایی اسلامی ارتقا یافته است. نخستین کتابچه راهنمای داروسازی چینی به قرن اول پس از میلاد بازمی‌گردد. در ژاپن، از سال 538 پس از میلاد افرادی که نقش‌هایی مشابه نقش‌های داروسازان مدرن داشتند، بسیار مورد احترام بودند و جایگاه داروسازان در جامعه به صراحت تعریف شده بود. یک تابلوی سنگی با تصویر هاون در محل معبد آرتمیس در ترکیه کنونی کشف شده است که قدمت آن به 400 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. در بغداد، نخستین داروخانه‌ها در سال 754 ه.ق در دوران خلافت عباسی در دوران طلایی اسلامی تأسیس شد. در قرن نهم، این داروخانه‌ها تحت نظارت دولتی بودند.

پیشرفت‌های صورت گرفته در خاورمیانه در علوم گیاه‌شناسی و شیمی باعث شد که پزشکی در اسلام قرون وسطی به‌طور قابل ملاحظه‌ای توسعه یابد. به عنوان مثال، محمد بن زکریای رازی یکی از پیشگامان استفاده از ترکیبات شیمیایی در درمان است. ابوالقاسم الزهراوی در تهیه داروها از طریق تصعید و تقطیر پیشگام بود و شیوه‌های نوینی را در تهیه مواد دارویی به‌کار برد. ابن سهل نخستین پزشکی بود که یافته‌های خود را در یک دارونامه ثبت کرد و انواع زیادی از داروها و درمان‌های بیماری‌ها را توصیف کرد. ابوریحان بیرونی یکی از ارزشمندترین آثار اسلامی در زمینه داروشناسی را به نام کتاب «الصیدنه» نوشت که در آن به تشریح جزئیات و خواص داروها پرداخت و نقش داروسازی و کارکردها و عملکرد آن‌ها را شرح داد. ابن‌سینا نیز یک جلد کامل را در کتاب قانون پزشکی به داروها اختصاص داد. کمک‌های الموفق در این زمینه نیز پیشگام است. او که در قرن دهم میلادی زندگی می‌کرد، پایه‌های خواص واقعی درمان‌ها و به نوعی مسایل مرتبط با فارماکولوژی را نوشت، از جمله اکسید آرسنیو را توصیف کرد و با اسید سیلیسیک آشنا بود. او تمایز آشکاری بین کربنات سدیم و کربنات پتاسیم قایل شد و توجه شیمی‌دان‌های زمان خود را به ماهیت سمی ترکیبات مس و هم‌چنین ترکیبات سرب جلب کرد. در ایران به نوعی شاید بتوان عطاری‌ها را اجداد داروخانه‌های کنونی دانست.

در اروپا، مغازه‌هایی شبیه به داروخانه در طول قرن 12 میلادی پدیدار شدند. در سال 1240 میلادی، امپراتور فردریک دوم فرمانی صادر کرد که به موجب آن حرفه پزشک و داروپزشکی از هم جدا شد. تابلوی داروخانه تالار شهر در تالین، حداقل از سال 1422 به‌طور مستمر وجود دارد و هنوز هم مشغول به کار است. داروخانه‌هایی در اروپا وجود دارند که ادعا می‌شود از قرون وسطی شروع به‌کار کرده‌اند. در فلورانس ایتالیا، مدیر موزه در داروخانه سابق سانتا ماریا نوولا می‌گوید که قدمت داروخانه آن‌جا به سال 1221 باز می‌گردد. در دوبرونیک (کرواسی)، داروخانه‌ای که برای نخستین بار در سال 1317 افتتاح شد، در داخل صومعه فرانسیسکن قرار دارد؛ این داروخانه قدیمی‌ترین داروخانه در اروپا است که هنوز در حال فعالیت است.

اما آن‌چه ما در داروخانه‌های مدرن خوانده می‌شود، داروخانه‌های ویکتوریایی انگلستان است. در ایران اما چون در سالیانی طبابت سنتی توسط دولت ممنوع می‌شود، ارتباط داروخانه‌های مدرن و عطاری‌ها گسسته می‌شود. 

نخستین داروخانه در ایران 

دواخانه نظامی، نخستین داروخانه نوین ایران در حال حاضر یکی از بخش‌های نمایشگاهی موزه «ملی تاریخ علوم پزشکی ایران» است. اسناد و مدارک و اشیاء به‌جا مانده از داروخانه نظامی در موزه علوم پزشکی تهران، نشان‌دهنده‌ی وضعیت داروخانه‌های قدیم ایران و نحوه‌ی اداره آن‌ها و روند داروسازی و نگهداری داروها در گذشته است. نخستین داروخانه نوین حدود سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۸۶۰ میلادی توسط وزارت جنگ آن زمان از کشور اتریش خریداری شده است. حدود ۲۰ تا ۳۰ سال پس از آن، این داروخانه به دکتر «عبدالحسین نظامی» داروساز و دانش آموخته فرانسه سپرده شد و از آن زمان به بعد به داروخانه نظامی مشهور شده است. این داروخانه در خیابان چراغ گاز قدیم (امیرکبیر فعلی) تاسیس شده و حدود ۲۵ تا ۳۰ سال بعد از تاسیس دواخانه و فوت مرحوم «هادی خان»، خواهرزاده ایشان «عبدالحسین خان نظامی» مسؤولیت داروخانه را بر عهده گرفت. داروخانه نظامی، نخستین و تنها داروخانه‌ای بوده است که تمام احتیاجات دارویی ارتش را تامین کرده و از بدو تاسیس، تمام موارد مورد نیاز خود را به خارج از کشور سفارش داده و وارد کرده است. در آن زمان داروخانه به نوعی تامین و توزیع کننده دارو بوده است. «دواخانه نظامی» از بدو تصدی مرحوم «عبدالحسین خان نظامی» دارای دفاتر منظمی بوده است. در این دفاتر، تاریخ نسخه، نام طبیب، نام بیمار، ترکیب دارو، مقدار مواد و قیمت همه‌ی آن‌ها ثبت شده است. چندی بعد این داروخانه بابت طلب «عبدالحسین خان» از ارتش به ایشان واگذار شده است. پس از فوت «عبدالحسین خان» در سال ۱۳۱۹ ه.ش فرزند ایشان دکتر «امیر هوشنگ نظامی» استاد برجسته دانشکده‌های پزشکی و داروسازی دانشگاه تهران عهده‌دار امور این داروخانه شده است. داروخانه در سال ۱۳۶۷ ه.ش. تعطیل و پس از فوت دکتر «امیر هوشنگ نظامی» در سال ۱۳۷۱ متعلقات آن به دانشکده داروسازی دانشگاه تهران منتقل شده است.

سال ۱۳۸۱ با تلاش و پیگیری همسر دکتر نظامی، سرکار خانم دکتر زرین‌دخت شرقی، داروخانه به همراه تجهیزات و اسناد مربوطه به موزه ملی تاریخ علوم پزشکی اهدا و با استفاده از عکس‌های قدیمی و قطعات به جای مانده، با هزینه سرکار خانم دکتر شرقی به‌صورت اصلی خود بازسازی و نصب شده است. داروخانه نظامی پس از بازسازی طی مراسم بزرگداشتی که به همت موزه ملی تاریخ علوم پزشکی و مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی برای خاندان نظامی برگزار شد، در دوازدهم شهریور ماه ۱۳۸۲ در محل موزه افتتاح شده است.

 دکتر آیدا حسینخانی                    

داروساز و متخصص داروسازی سنتی